Impressie van de Regiodag 5 oktober 2024 in Ekehaar

Op 5 oktober 2024 was er een regiodag van de Harmoniumvereniging Nederland in het Drentse Ekehaar. Dit dorpje ligt op een kleine 7km ten zuidoosten van Assen. Hier bezit Wim Westerman een prachtige ruimte, waar hij een complete concertzaal heeft om activiteiten met muziek en theater te realiseren. Ook heeft hij hier een grote collectie harmoniums, die nog steeds groeit; de meeste instrumenten moeten nog flink onder handen genomen worden, maar dat is een passie van Wim: hij restaureert ze met liefde of probeert ze op zijn minst weer speelbaar te krijgen. (Volgens mij heeft hij nog een mensenleven extra nodig om al die instrumenten aan te pakken!) Wim Westerman kennen de leden van de vereniging vooral als de voorzitter van de HVN, maar als zodanig was hij vandaag niet actief.

Na ontvangst met koffie en diverse lekkere versnaperingen kon de dag beginnen. Rond de twintig man waren naar deze bijeenkomst in Drenthe gekomen om een programma met drie interessante activiteiten van deze dag mee te maken. Er waren vooral een aantal bekenden, waardoor het een gezellig weerzien werd, maar ook enkele nieuwe gezichten. Joop Rodenburg verzorgde het eerste programmapunt. Hij gaf een lezing met PowerPoint-demonstratie over de geschiedenis van doorslaande tongen, zoals we die kennen van het harmonium, maar ook van instrumenten als accordeon, bandoneon, mondharmonica en melodica. Velen denken aan de Khaen, Chinese Sjeng of de Japanse Sho, maar die zijn niet als voorloper van het harmonium te beschouwen. De opkomst van de tongen is in Europa toe te wijzen aan Kratzenstein, eind 18^e eeuw. Al in het eerste kwart van de 19^e eeuw ontstonden de eerste echte muziekinstrumenten. Naast accordeons waren dat voorlopers van het harmonium: het Orgue-Expressif van Joseph Grenié, het Poïkil-orgue van Aristide Cavaillé-Coll en anderen. Met het (echte) harmonium denken we in Europa natuurlijk aan Debain, aan de Franse drukwindharmoniums, maar nauwelijks later waren dat in Amerika ook al de ontwikkelingen van zuigwindharmoniums. Omdat die ontwikkelingen zich gescheiden ontwikkelden is het begrijpelijk, dat dat ook gebeurde met de ontwikkelingen van de tongen. Joop gaf er een duidelijk betoog over, dat zich in een (korte) bespreking over deze dag niet laat samenvatten. Belangrijk te vermelden is wel, dat zelfs binnen een bedrijf als bijvoorbeeld Estey verschillende tongen ontwikkeld zijn, zowel in eigen beheer als van toeleveringsfabrikanten als Hammond (niet te verwarren met de veel latere ontwikkelaar van het Hammondorgel) en je dus niet zomaar even wat tongen uit kunt wisselen. Je zit naast de verschillende klankkarakters van tongen (ook wanneer het in beide gevallen om bijvoorbeeld een Melodia-tong zou gaan) ook met de dikte van de tongen voor in het frame of tongenblok.

  

Geschiedenis van harmoniumtongen - een presentatie van Joop Rodenburg

Na de boeiende lezing van Joop vertelde Eefje Rodenburg, een van de dames die voor natje en droogje zorgden, wat er op het menu van de (gratis) lunch stond. En dat was niet gering: er was van alles met naast broodjes ook hartige taart en soep. Heerlijk! Het was een prachtige herfstdag en een groot deel van de groep koos ervoor om buiten te gaan eten. Er was volop zon en de temperatuur lag tegen de 20gr.

Klein harmonium met knoppen voor de bas

Knopaccordeon ca.1825

Na de lunchpauze was er gelegenheid om een soort tentoonstelling te bekijken: van een zeer vroege knopaccordeon tot een steminstrument waarbij in plaats van toetsen schuifjes zorgden voor een constant durende toon. Er waren vitrines met diverse soorten tongen (waaronder de enorme tongen van een Vocalion). Het merendeel van wat getoond werd kwam van Wim Olthof. Naast de grote instrumenten van Wim Westerman waren er ook kleine instrumenten zoals een Mannborg van Jos Vlietstra met een prachtig voorpaneel en een Schiedmayer op zuil. En uiteraard viel er nog veel te babbelen, maar het tweede programmapunt moest op tijd kunnen beginnen.

Vitrinekast met o.a. veel harmoniumtongen

Vitrinekasten

Een schilderachtig schildje op de onderkast van een Debain

Een kleine Schiedmayer uit ca.1880

Arie Schüller, harmoniumrestaurateur uit Woerden, vertelde en demonstreerde hoe een harmoniumtong gestemd en geïntoneerd kon worden. Hij deelde een aantal tongetjes uit (allen van dezelfde toonhoogte) en zo kon gezien (en door zelf aan te blazen ook gehoord) worden hoe je een tongetje ervaart. Het stemmen en intoneren van een tong is nog niet zo simpel, want je moet goed kunnen kijken (Arie gebruikte een loepje) en strak met je hand zijn. Bovendien kun je je het niet permitteren een tong kapot te maken – dan heb je toch een ontbrekende klank in je spel en probeer maar ‘even’ een vervanger te vinden! Vooral met kleine tongen van het hoogste octaaf van een 4 voet-register vraagt hier fijn en voorzichtig mee om te gaan. Als van Arie gewend ging het er vol humor erg luchtig aan toe.

 

Workshop Arie Schüller over tongen stemmen en intoneren

 

Na een korte pauze kwam het derde en laatste programmapunt. Als kers op de taart gaf Wim Westerman een concert op diverse van zijn instrumenten. Hij begon met een pittige Dumont & Lelièvre, een Frans drukwindharmonium voor een kerk. Vervolgens een Debain met een heerlijke boventoonrijke klank. Daarna waren zuigwindharmoniums aan bod. Allereerst een Mannborg Orchestral in een strakke Art Deco kast, vervolgens van Mannborg een Style 55 en tenslotte werd een Clough & Warren bespeeld met originele Amerikaanse muziek – Wim zei er gekscherend bij, dat het wel erg goedkope niet bepaald kunstzinnige muziek was, maar beslist een leuke uitsmijter. Het mag toch ook wel lekker luchtig? Niks mis mee! Wim had voor alle instrumenten originele muziek gevonden, die uitstekend paste bij de verschillende instrumenten – elk met een heel eigen karakter.

Wim Westerman geeft voor het concert tekst en uitleg over de muziek en de harmoniums

Wim Wetersman speelt op zijn Dumont & Lelièvre harmonium

Hier speelt hij op een Debain

  

Dit is een Mannborg Orchestral zuigwindharmonium in Art Deco-stijl

Hier speelt Wim Westerman op een Mannborg Style 55

Amerikaans spiegeltopharmonium van Clough & Warren

Na het concert kon nog wat nagepraat worden en werd deze fantastische dag afgesloten. Een dag die beslist voor herhaling vatbaar is!