Impressie van het Colloquium "180 jaar Harmonium"

door Simon Buser 23 november 2024 in het Orgelpark, Amsterdam

Het Orgelpark in Amsterdam is een mekka voor orgelliefhebbers. Grote orgels van Sauer voor de Duitse Romantiek, van Verschueren voor de Franse Romantiek in de geest van Cavaillé-Coll, het Van Stratenorgel voor Renaissance-muziek en het Barok-orgel voor muziek van Bach en andere Duitse Barokcomponisten, dat ook een hyper-orgel is alszijnde het Utopa-orgel, waarmee computergestuurd o.a. de wind genuanceerd beïnvloed kan worden met ongekende mogelijkheden als een soort akoestische synthesizer. Daarnaast zijn er kleinere instrumenten: een Hollands huisorgel, een Weens salonorgel, kistorgels, klavecimbels, vleugels en een Orgue-Celeste van Mustel: voor harmoniumliefhebbers een fantastisch instrument! Maar...dat alles werd nu eens niet gebruikt! Deze zaterdagmiddag stond in het teken van het vroege harmonium. In 1840 is door Debain het harmonium uitgevonden en in 1842 kon een eerste exemplaar compleet met het klassieke vierspel gekocht worden. En nu stond in het Orgelpark hier een zeer vroege Debain uit 1847 te pronken - je zou kunnen zeggen: zonder kinderziektes.

De registers van het Debain-drukwindharmonium uit 1847

De musicus, musicoloog, medewerker van Gerald Woehl Orgelbau uit Marburg (Dld), verzamelaar, restaurateur en deskundige van vooral vroege harmoniums Simon Buser kwam met dit instrument uit zijn verzameling acte de presence geven. Naast dit instrument heeft hij ook andere vroege tongeninstrumenten, zoals: physharmonika's, orgue-expressifs en het poïkil-orgue van Cavaillé-Coll (misschien het enige goedspeelbare) om er maar een paar te noemen. Meer is te vinden op zijn website http://www.buser.org

Simon Buser gaf tekst en uitleg over de eerste jaren van het harmonium, de ontwikkelingen daarvoor en de impact van Debain en andere Franse harmoniumbouwers zoals Alexandre (hoewel zij de door Debain gepatenteerde naam 'harmonium' niet mochten gebuiken, ook al werd die naam in de volksmond al gauw universeel toegepast). Hij verklaarde, dat juist die vroege instrumenten heel bijzonder zijn in klank en expressiviteit. Daarnaast gaf hij prachtige voorbeelden in muziek, waarbij zijn fabelachtige trapbeheersing apart genoemd mag worden. Zo expressief en beheerst!

Simon Buser bespeelt het Debain-harmonium uit 1847 in het Orgelpark

De zakenman Alexandre Debain wist, dat het aan de man brengen van een nieuw instrument pas zinvol is als er ook een lesmethode voor is. Hij wist de toen beroemde organist Louis James Alfred Lefébure-Wely te strikken om zo'n lesmethode te ontwikkelen, waarbij alle bijzondere eigenschappen van het harmonium vast gelegd en in muziekstukjes toegepast werden. Lefébure-Wely - op het scherm als een jongeman afgebeeld - was een showman en net als Liszt populair bij de dames. Voor Cavaillé-Coll presenteerde hij de grote nieuwe orgels in Parijs en was hij aan 3 grote kerken aldaar als organist verbonden. Tegenwoordig zou je daar niet meer mee opvallen, maar in zijn tijd genoot hij de bekendheid van een popster! Zijn nieuwe lesmethode sloeg aan. Zijn muziek is doorgaans effectrijk, soms zelfs ronduit banaal en daarom wordt hij tegenwoordig lang niet door iedereen als componist gewaardeerd. Wanneer je zijn muziek afzet tegen grote Franse componisten als Franck, Widor, Saint-Saëns en anderen is dat in veel gevallen beslist waar. Maar die kwamen nà hem; in zijn tijd was het niveau van de orgelkunst laag en was de muzieksmaak van de mensen ook (zacht uitgedrukt) 'anders' (denk aan de operamuziek van Rossini en Donizetti). Vanuit dat licht gezien is de muziek van Lefébure-Wely helemaal zo slecht nog niet en als harmoniumcomponist heeft hij wel degelijk uniek materiaal afgeleverd en mag hij ook als eerste harmoniumcomponist vermeld worden. Op de site staan veel partituren en het spelen daarvan is zeker aan te raden, want hij heeft beslist hele fraaie muziek gemaakt.

Naamschild uit de begintijd van Debain als harmoniummaker

Het binnenwerk van het harmonium uit 1847

De voertaal van het colloquium was Duits, maar mede omdat Simon Buser rustig sprak kon iedereen dat toch goed volgen. Na Lefébure-Wely liet Buser nog een stuk uit de 5 Pièces pour harmonium horen, een relatief vroeg werk van Franck (waarschijnlijk uit de jaren vijftig van de 19e eeuw). Dat is dan toch muzikaal van een andere orde... De middag duurde tot bijna half zes, dus ruim 3 uur, maar het was volop genieten en wijzer worden. Gastheer Hans Fidom stelde voor om over enkele jaren ook een symposium over het harmonium te houden. Daar hebben we natuurlijk niets op tegen. Te zijner tijd wellicht meer!